Ειδικά θέματα πετρολογίας

Οι φοιτητές αναμένεται ότι στα πλαίσια του μαθήματος θα

• έρθουν για πρώτη φορά σε επαφή με την επιστήμη της αρχαιολογίας και τη διεπιστημονική συνεργασία
• ενημερωθούν για τις μεθόδους κατασκευής κεραμικής από την απώτατη προϊστορία (Νεολιθική περίοδος) ως τους ιστορικούς χρόνους (Βυζαντινή Περίοδος), την εξέλιξη της πυροτεχνολογίας σε ό,τι αφορά στην όπτηση του κεραμικού προϊόντος αλλά και στις δομές όπτησης (κλίβανοι)
• γνωρίσουν τη σημασία που έχει η κεραμική και η κεραμική τεχνολογία για τη μελέτη του παρελθόντος
• ενημερωθούν για όλες τις σύγχρονες αναλυτικές τεχνικές που εφαρμόζονται στη μελέτη αυτή.
• εξοικοιωθούν στην συγγραφή τεχνικών μελετών και εκθέσεων που άπτονται πολιτισμικών υλικών και απευθύνονται σε σχετικούς επιστημονικούς κλάδους (συντηρητές, αρχαιολόγοι)

• Αναζήτηση, ανάλυση και σύνθεση δεδομένων και πληροφοριών, με τη χρήση και των απαραίτητων τεχνολογιών
• Λήψη αποφάσεων
• Εργασία σε διεπιστημονικό περιβάλλον
• Παράγωγή νέων ερευνητικών ιδεών
• Σεβασμός στο φυσικό περιβάλλον
• Προαγωγή της ελεύθερης, δημιουργικής και επαγωγικής σκέψης
• Σχεδιασμός και διαχείριση έργων

Η κεραμική είναι ένα σύνθετο ανθρωπογενές υλικό με παραμέτρους που σχετίζονται τόσο με την ιδιοσυστασία του (πρώτες ύλες, τεχνικές, τεχνολογία κατασκευής) όσο και με την κοινωνική του διάσταση (οργάνωση και διακίνηση της παραγωγής, εμπορικά δίκτυα). Στο μάθημα αυτό παρουσιάζονται οι βασικές αρχές της κεραμικής τεχνολογίας και οι αναλυτικές τεχνικές (πετρογραφία, χημική ανάλυση, ηλεκτρονικό μικροσκόπιο σάρωσης) που εφαρμόζονται για τη διερεύνηση της προέλευσης και της τεχνολογίας κατασκευής της αρχαίας κεραμικής. Επίσης, παρουσιάζονται μελέτες περιπτώσεων από την προϊστορική, την κλασική και τη βυζαντινή κεραμική και γίνονται εργαστηριακές ασκήσεις με λεπτές τομές αρχαιολογικού υλικού. Στόχος του μαθήματος είναι να εξοικειωθούν οι φοιτητές τόσο με τις αναλυτικές τεχνικές που χρησιμοποιούνται στη μελέτη της αρχαίας κεραμικής (με έμφαση στην πετρογραφία) όσο και με τα ερωτήματα και τη μεθοδολογία της διεπιστημονικής έρευνας.

Θεωρία

• Εισαγωγή στην αρχαιολογία και την μελέτη της κεραμικής:
  • Ορισμοί, Αρχαιολογική στρωματογραφία, Χρονολόγιο της εξέλιξης της κεραμικής τέχνης με βάση την τεχνολογία κατασκευής
• Τεχνολογία κεραμικής Ι
  • Πρώτες ύλες για την κατασκευή της κεραμικής, Ανάμιξη πρώτων υλών, προσμείξεις και προετοιμασία της κεραμικής ύλης, Κατασκευή αγγείων, Όπτηση κεραμικής, Πυροτεχνολογία
• Αρχαιομετρικές προσεγγίσεις στην κεραμική:
  • Οι πρωτοπόροι της ανάλυσης, οι δυνατότητες και τα προβλήματα των πρώτων προσεγγίσεων και οι σύγχρονες προσεγγίσεις.
  • Οργάνωση προγράμματος αναλύσεων κεραμικής – οι αρχές, τα αρχαιολογικά ερωτήματα, τα αρχαιολογικά συμφραζόμενα (context). Το νομικό πλαίσιο για τις δειγματοληψίες
  • Αναλυτικές τεχνικές για τη μελέτη αρχαίας κεραμικής. Υλικά και μέθοδοι: καταστρεπτικές και μη καταστρεπτικές τεχνικές, Οπτική μικροσκοπία: Πετρογραφία σε πολωτικό μικροσκόπιο, Ηλεκτρονικό μικροσκόπιο σάρωσης (SEM), Ορυκτολογικές Αναλύσεις – περιθλασιμετρία ακτίνων-Χ (XRD, Χημικές αναλύσεις από το 1960 στο σήμερα: φασματοσκοπία ατομικής απορρόφησης (AAS), φασματοσκοπία οπτικής εκπομπής (OES), φθορισιμετρία ακτίνων-Χ (ΧRF), φασματοσκοπία πλάσματος (ICP-MS), Νετρονική ενεργοποίηση (NAA)
• Μελέτες περιπτώσεων: Προϊστορική, Κλασική και Βυζαντινή κεραμική:
  • Η σημασία των αρχαιομετρικών κεραμικών αναλύσεων σε περιόδους χωρίς ή με γραπτές πηγές
  • Νεολιθική κεραμική: οι πρώτοι αγγειοπλάστες στο Αιγαίο.
  • Πρώιμη εποχή του Χαλκού: Δυτική Κρήτη και Βορειο-Ανατολική Πελοπόννησος.
  • Ρωμαϊκή κεραμική από την Κεντρική και Νότια Ιταλία.
  • Οι αμφορείς και η διακίνηση προϊόντων στο Αιγαίο κατά τη Βυζαντινή περίοδο

Εργαστήριο

• Αναγνώριση ορυκτών και πετρώματων που υπάρχουν σε λεπτές τομές δειγμάτων αρχαίας κεραμικής και χαρακτηρισμός των κεραμικών υλών βάσει της ορυκτολογικής τους σύστασης με σκοπό την δημιουργία πετρογραφικών ομάδων
• Σύνδεση των πετρογραφικών ομάδων με ένα συγκεκριμένο γεωλογικό περιβάλλον και αναζήτηση συμβατών γεωλογικών περιοχών μέσα από τη μελέτη γεωλογικών χαρτών των περιοχών όπου βρέθηκε η κεραμική με σκοπό να εξακριβωθεί ποιες κεραμικές ύλες αποτελούν τοπική παραγωγή και ποιες είναι εισηγμένες από αλλού.
• Ανασύνθεση της τεχνολογίας κατασκευής της κεραμικής (π.χ. χρήση ασβεστιούχων ή μη ασβεστιούχων αργίλων, προσθήκη πλαστικών ή/και αδρανών υλικών στο μείγμα του πηλού από τους αρχαίους κεραμείς, η ανάμιξη πηλών, το κοσκίνισμα της πρώτης ύλης, τεχνικές κατασκευής) μεσω της πετρογραφικής ανάλυσης (πολωτικό μικροσκόπιο), ορυκτολογικής (περιθλασίμετρο ακτίνων Χ), χημικής (φθορισίμετρο ακτίνων Χ) και μικροδομικής (ηλεκτρονικό μικροσκόποι σάρωσης) της ανάλυσης.
• Συνδυασμός σχετικών αρχαιολογικών δεδομένων (χρονολόγηση της κεραμικής, σχηματολόγιο, τυχόν διακόσμηση) με σκοπό την εξαγωγή συμπερασμάτων σχετικά με την προέλευση, την τεχνολογία κατασκευής, και τη χρήση των αγγείων και σύνταξη σχετικής έκθεσης.

Θεωρία:

Χρήση Τ.Π.Ε. στη Διδασκαλία

Επικοινωνία με τη χρήση της πλατφόρμας e-class.

Ψηφιακή διάθεση όλων των διαλέξεων και των εργαστηριακών ασκήσεων.

Εργαστηριακή άσκηση:

Χρήση λογισμικού Στατιστικής επεξεργασίας δεδομένων και λογισμικού επεξεργασίας εικόνας για την ψηφιακή αποτύπωση των υπό μελέτη δειγμάτων

Ι. Θεωρία

Γλώσσα Αξιολόγησης: Ελληνική

Τελική Εξέταση (50% της συνολικής βαθμολογίας): γραπτή, διαβαθμισμένης δυσκολίας, που μπορεί να περιλαμβάνει Δοκιμασία Πολλαπλής Επιλογής, Ερωτήσεις Σύντομης Απάντησης, Ερωτήσεις Ανάπτυξης Δοκιμίων, Προβλήματα-ασκήσεις.

Κλίμακα Βαθμολογίας: 0-10.

Ελάχιστος Προβιβάσιμος Βαθμός: 5

ΙΙ. Εργαστήριο

Εργαστηριακή Μελέτη-Έκθεση συνόλου δειγμάτων από συγκεκριμένη περιοχή (25% της συνολικής βαθμολογίας)

Δημόσια παρουσίαση των αποτελεσμάτων της μελέτης (25% της συνολική βαθμολογίας)

Η ποσόστωση της βαθμολογία ισχύει μόνο στην περίπτωση που ο φοιτητής εξασφαλίζει το βαθμό βάσης ‘5’ στην τελική γραπτή εξέταση.

Βαθμολογική κλίμακα: 1 έως 10. Ελάχιστος βαθμός επιτυχίας: 5.

Βαθμοί <3 αντιστοιχούν σε βαθμό ECTS F.

Βαθμός 4 αντιστοιχεί σε βαθμό ECTS FX.

Για τους επιτυχημένους βαθμούς υπάρχει η εξής αντιστοιχία:

1. Λυριτζής, Ι. (2005) Φυσικές Επιστήμες στην Αρχαιολογία. Αθήνα, Τυπωθήτω-Γ. Δάρδανος
2. Λυριτζής Ι. και Ζαχαριάς Ν. (επιμ.) ΑΡΧΑΙΟ-ΥΛΙΚΑ: αρχαιολογικές, αρχαιομετρικές και πολιτισμικές προσεγγίσεις. Εκδ. Παπαζήσης
3. Quinn, P.S. (2013) Ceramic Petrography: The Interpretation of Archaeological Pottery and Related Artefacts in Thin Section. Archaeopress, Oxford.
4. Rice, P. M. (1987) Pottery Analysis: A Sourcebook. Chicago, University of Chicago Press.

 Συναφή επιστημονικά περιοδικά:

1. Archaeometry (Wiley)
2. Geoarchaeology (Wiley)
3. Journal of Cultural Heritage (Elsevier)
4. Journal of Archaeological Science (Elsevier)
5. Journal Archaeological and Anthropological Sciences (Springer)